ინგა ბიტარაშვილი 27 სექტემბერს, სოხუმის დაცემიდან 18 წელი სრულდება. ქართველთა ერთ-ერთი უდიდესი დამარცხების შედეგად 300 ათასამდე ადამიანი საკუთარ ქვეყანაში დევნილი გახდა. მათ უმრავლესობას, ხელისუფლების მხრიდან არაერთი დაპირების მიუხედავად, სოხუმში დაბრუნების იმედი უკვე აღარ აქვს. თუმცა ექსპერტი კავკასიის საკითხებში მამუკა არეშიძე ამ რეგიონის დაბრუნების შესაძლო გზებზე მაინც საუბრობს.   ქართულ სამთავრობო ჯარებსა და აფხაზ სეპარატისტებს შორის შეიარაღებული კონფლიქტი 13 თვესა და 13 დღეს გრძელდებოდა (1992-93 წლებში). მოწინააღმდეგეს ჩრდილოეთ კავკასიიდან დაქირავებული მებრძოლები, კაზაკთა მილიციის და გუდაუთაში არაოფიციალურად განლაგებული რუსეთის სამხედრო ბაზის შენაერთები უჭერდნენ მხარს. სოხუმისთვის გადამწყვეტ ბრძოლას წინ უძღვოდა შეთანხმება ცეცხლის შეწყვეტისა და სამხედრო ტექნიკის კონფლიქტის ზონიდან გაყვანის შესახებ, რომელიც სოჭში, ორ მხარეს შორის, 1993 წლის 27 ივლისს დაიდო. 16 სექტემბრს სეპარატისტებმა შეთანხმება დაარღვიეს და ფართომასშტაბიანი იერიში სოხუმზე ზღვიდან, ჰაერიდან და ხმელეთის მისადგომებიდან ერთდროულად მიიტანეს. შეთანხმების თანახმად, საქართველოს ამ დროისათვის მძიმე შეიარაღების დიდი ნაწილი კონფლიქტის ზონიდან უკვე გაყვანილი ჰყავდა. გააფთრებული ბრძოლები 27 სექტემბრამდე გრძელდებოდა, თუმცა მცირერიცხოვანმა ქართულმა ჯარებმა მასიურ შემოტევას ვერ გაუძლეს და ქალაქი საბოლოოდ დაეცა. სოხუმის აღების შემდეგ, შემოსულმა სეპარატისტთა მებრძოლებმა დარჩენილი მოსახლეობის არნახული ხოცვა მოაწყვეს. ადგილობრივი მთავრობის წევრები: ჟიული შარტავა, გურამ გაბისკირია და რაულ ეშბა, რომლებმაც გაქცევაზე უარი თქვეს, მთავრობის სახლის წინ დახვრიტეს, ხოლო ალექსანდრე ბერულავა უგზო_უკვლოდ დაიკარგა. რამდენიმე დღეში სეპარატისტთა ძალებმა აფხაზეთის თითქმის მთელი ტერიტორია დაიკავეს (კოდორის ხეობის გარდა). საქართველოს შეიარაღებული ძალების სრულ დამარცხებას რეგიონში ქართული მოსახლეობის ეთნიკური წმენდა მოჰყვა. დაუზუსტებელი ინფორმაციით, აფხაზეთში მიმდინარე სამხედრო დაპირისპირებისას ქართული მხრიდან 10 ათასზე მეტი ჯარისკაცი და მშვიდობიანი მოქალაქე დაიღუპა. გადარჩენილმა 250 ათასზე მეტმა ქართველებმა, ეთნიკურმა ბერძნებმა თუ სხვა უმცირესობებმა აფხაზეთი ლტოლვილის სტატუსით დატოვეს. (წყარო:wikipedia.org) "აფხაზეთი საქართველოს მრავალეთნიკურ ხალხს ეკუთვნის და რა თქმა უნდა, საქართველოს მრავალეთნიკური მოსახლეობის აშენებულია. ჩვენ ყველანი ამ ყველაფერს დავიბრუნებთ," _ განაცხადა მიხეილ სააკაშვილმა 2011 წლის 5 ივნისს ვენეციის ბიენალეზე შვეიცარიის პავილიონში ქართველი მოქანდაკის ანდრო ვეკუას ნამუშევრების დათვალიერებისას (www.droni.ge).   მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ტიპის განცხადებები ჩვენი ქვეყნის ხელისუფლების მხრიდან არაერთხელ გვსმენია, უკვე 18 წელია, ათასობით ადამიანი საკუთარ ქვეყანაში კვლავ დევნილად რჩება."საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა, განსახლებისა და ლტოლვილთა სამინისტროს~ ოფიციალურ ვებ.გვერდზე (www.mra.gov.ge) არსებული ინფორმაციით, კახეთის რეგიონში აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებული 503 ოჯახი და 1 458 ფიზიკური პირია რეგისტრირებული. უმრავლესობას საკუთარ სახლებში დაბრუნების იმედი აღარ აქვს, თუმცა გაზეთ `სპექტრთან~ საუბარში ამბობენ, რომ ამ დღეზე კვლავაც ოცნებობენ. `საკუთარ სახლებში დაბრუნებას უკვე ოცნებას ვუწოდებთ. ჩვენ აქ, სხვა სამყაროში საერთო საცხოვრებლებში ვცხოვრობთ და ეს მწარე რეალობაა. იმის შანსი, რომ როდესმე აფხაზეთს დავიბრუნებთ, ძალიან მცირეა. უკვე იმდენი ხანი გავიდა და იმდენი უბედურება გადაგვხდა, რომ უფალს მხოლოდ მშვიდობიან ქვეყანაში ცხოვრებასღა ვევედრებით," _ გულდაწყვეტით ამბობენ დევნილები. მშობლიურ მხარეში დაბრუნების იმედი აღარ აქვს აფხაზეთიდან დევნილ გრიგოლ ჩალაძესაც, რომელიც 2010 წლის ზაფხულში გურჯაანში `ახატალის~ ტერიტორიიდან გამოასახლეს და ახლა ნაქირავებ ბინაში ცხოვრობს. "ჩვენ კი გვინდა დაბრუნება, მაგრამ აფხაზები მიგვიღებენ?! საქართველოს ამ ტერიტორიების დაბრუნების შანსი არ აქვს. რამდენი წელი გავიდა და შედეგს ვერ ვხედავ. ყველაზე მეტად გული იმაზე მწყდება, რომ ყველაფერი დავკარგეთ, მივატოვეთ ჩვენი ნაშრომ-ნაწვალები, სახლ-კარი და ახლა მხოლოდ მოგონებებიღა შემოგვრჩა. 18 წელი ოჯახთან ერთად ახტალაზე ვცხოვრობდი და იქედანაც გამოგვყარეს,"_ გვითხრა გრიგოლ ჩალაძემ.   მისგან განსხვავებით, აფხაზეთში დაბრუნების იმედი არ დაუკარგავს ემზარ ჩიკვილაძეს. "გამოგვაძევეს იქიდან და ასე უპატრონოდ ვართ. ამ ხნის მანძილზე კაციშვილი არ მოსულა და არ უკითხავს რა გიჭირთ, რით დაგეხმაროთო. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობ, რომ დავბრუნდებით. თითქოს ამას გული მიგრძნობს. დღემდე იმედი არ დამიკარგავს," _ ამბობს `სპექტრთან~ საუბარში ემზარ ჩიკვილაძე. აფხაზეთის დაბრუნებასთან დაკავშირებით თავისი მოსაზრება აქვს სტრატეგიული კვლევების კავკასიური ცენტრის ხელმძღვანელს, ექსპერტს კავკასიის საკითხებში მამუკა არეშიძეს. "2008 წლის შემდეგ აფხაზეთში პრაქტიკულად არაფერი ხდება, პროცესი მკვდარია. თუ 2008 წლამდე ჩვენ და დასავლეთი პარალელურ რეჟიმში ვმუშაობდით, 2008 წლის შემდეგ ამ რეჟიმს ჩამოვშორდით, გავჩერდით და დასავლეთი რაღაცას მარტო წვალობს, შესაბამისად, შედეგიც არ არის. ამ დროს, ჩვენი მოწინააღმდეგე რუსეთი, აფხაზეთის პროექტზე ძალიან ეფექტურად და მომგებიანად მუშაობს. აღსანიშნავია ისიც, რომ ჩვენს პასიურობას ერთადერთი პლიუსი მაინც აქვს: აფხაზები დარჩნენ რუსებთან პირისპირ და ჩვენი პრობლემა მაინცდამაინც აღარ აწუხებთ. აქედან გამომდინარე, ახლა რუსებს ებრძვიან. მათ შორის ხიდი ჩატეხილია და უთანხმოება ღრმავდება. ჩვენ გვჭირდება ისეთი კრეატიული იდეების პრეზენტირება, რომელიც აფხაზებს მისცემს საშუალებას რუსებთან არგუმენტებით ილაპარაკონ. ჩემი აზრით, ასეთი არგუმენტი შეიძლება ყოფილიყო აფხაზეთის დამოუკიდებლობის საკითხი. მარტივად რომ ვთქვათ: მე (საქართველო) შენ გაძლევ დამოუკიდებლობას, ოღონდ შენ ასრულებ ორ პირობას: 1. რუსეთის ჯარის უპირობოდ გაყვანა. ყოველგვარი წინასწარი მოლაპარაკების გარეშე. 2. დევნილების დაბრუნება. სხვათა შორის, ამ იდეას ერთნაირი შეფასება მოჰყვა თბილისში, სოხუმსა და მოსკოვში-სამივეგან უარყოფითი. ძალიან კარგად ვიცოდი, რომ რუსები და აფხაზები ამ შეთავაზებაზე არ წამოვიდოდნენ, მაგრამ საქმე შემდეგშია: ამ შემთხვევაში, საქართველოს პლიუსი აქვს ის, რომ რეგიონს სთავაზობს უპრეცენდენტო წინადადებას_დამოუკიდებლობას და რეგიონი უარზეა. ნებისმიერ სიტუაციაში ეს არის უაღრესად მომგებიანი მდგომარეობა, რადგანაც ფაქტობრივად აფხაზეთი ამბობს: `მე არ მინდა დამოუკიდებელი ვიყო, მე მინდა რუსეთის ოკუპაციის პირობებში ცხოვრება.~ ამაზე უარს ამბობს არა მხოლოდ აფხაზეთი, არამედ რუსეთიც. ანუ, საქართველო ეუბნება მსოფლიო საზოგადოებას, რომ ის აფხაზეთს სთავაზობს დამოუკიდებლობას და რუსეთი ამის წინააღმდეგია. ე.ი რუსეთი აფხაზეთს კი არ იცავს საქართველოსგან, არამედ მას ეს ტერიტორიები სჭირდება. ამ გზით მათი ოკუპაციური რეჟიმის ფაქტობრივი მტკიცებულება ხდება. ასეთია ჩემი იდეა. გავილანძღე, მაგრამ არ ვნანობ. იმას მაინც მივაღწიე, რომ ამით აფხაზეთის თემა უფრო აქტუალური გავხადე და ახალგაზრდების დიდი ნაწილი კამათში ჩავრთე. ფაქტობრივად, მოსახლეობის 60 პროცენტს აფხაზეთი აღარ ახსოვდა. მოკლედ, საზოგადოების გაღიზიანებისთვისა და მათი გამოღვიძებისთვის ამ ნაბიჯის გადადგმა ღირდა," _ განმარტა მამუკა არეშიძემ, მედიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან გამართულ შეხვედრაზე.   მამუკა არეშიძემ საქართველო-რუსეთის საზღვრთან არსებულ მდგომარეობაზეც ისაუბრა. მისი თქმით, საბჭოთა პერიოდში რუსეთიდან 44 გადმოსასვლელი, ხეობა/უღელტეხილი იყო. ამჟამად 24 უღელტეხილს ორივე მხრიდან _ რუსები, დანარჩენ 20-ს კი, ერთის მხრიდან _ ქართველები, ხოლო მეორე მხრიდან რუსები აკონტროლებენ.